Cách gia giảm các vị thuốc trong bài thuốc đông y

Một bài thuốc dù đã sử dụng từ xưa hay ngày nay, hay bài thuốc mới tạo nên đều tuân theo nguyên tắc và quy định nhất định vì vậy không thể dập khuôn cứng nhắc trong mọi loại bệnh, lúc chẩn đoán xem bệnh có thể căn cứ vào thể chất khỏe hay yếu của bệnh nhân, độ tuổi nhiều hay ít, xem xét chất lượng vị thuốc mà vận dụng gia giảm cho thích hợp và vận dụng linh hoạt.

• Tìm hiểu một số bài thuốc đông y giúp điều trị táo bón hiệu quả
• Tìm hiểu công dụng và những bài thuốc đông y từ cây Chùm ngây
• Những thông tin cần biết về vị thuốc Đông y cây cỏ sữa lá nhỏ

Sau đây cùng với khoa Dược trường Cao đẳng Dược Sài Gòn cùng nhau tìm hiểu về cách phối hợp các vị thuốc trong một bài thuốc

Gia giảm biến hóa vị thuốc trong bài thuốc :

Một bài thuốc do các vị thuốc được gia giảm mà biến đổi công dụng và phạm vi tác dụng. Ví như bài thuốc Quế chi thang là một bài thuốc giải cơ, điều hòa khí huyết để chữa biểu chứng ngoại cảm, như đổ mồ hôi sợ gió mà sốt không rõ rệt, giả sử mắc chứng bệnh trên lại thêm khó thở khò khè thì thêm vị Hạnh nhân, vị Hậu phác sẽ chữa khó thở, nhưng nếu sốt nóng biểu hiện rõ thì thêm vị thuốc Hoàng cầm sẽ có tác dụng thoái nhiệt. Đó là trường hợp lý chứng không biến mà có thêm chứng phụ thì gia giảm biến hóa các vị trên. Lại ví như bài Ma hoàng thang vốn là bài tân ôn phát hãn nếu như biểu hàn không nặng mà ho nhiều thi bỏ vị Quế chi đi, trở thành bài chỉ khái bình suyễn. Tuy chỉ giảm đi một vị nhưng tác dụng chữa bệnh đã khác nhau.

Thay đổi cách phối hợp vị thuốc:

Sau khi thay đổi cách phối hợp các vị thuốc chủ yếu thì trực tiếp ảnh hưởng ngay đến tác dụng của bài thuốc. Như vị t Hoàng kỳ làm ví dụ nếu như phối hợp với Nhân sâm, Bạch truật, Thăng ma, Sài hồ trở thành bài thuốc Bổ trung ích khí thang, vị thuốc tác dụng thăng đề bổ khí, nếu phối hợp với Đương quy thì trở thành bài Đương quy bổ huyết thang có tác dụng bổ huyết, nếu phối hợp với Bạch truật, Phòng kỷ thì trở thành bài thuốc Phòng kỷ hoàng kỳ thang có tác dụng lợi thủy, nếu phối hợp với Bạch truật, Phòng phong thì trở thành bài thuốc Ngọc bình phong tán, có tác dụng cố biểu chỉ hãn, nếu phối hợp với Xuyên sơn giáp, Gai tạo giác thì thành bài thuốc Thấu nông tán có tác dụng nung mủ; nếu phối với Quế chi, Thược dược thì thành bài thuốc Hoàng kỳ kiến trung thang có tác dụng ôn trung bổ hư; nếu phối hợp với Đương quy, Xuyên khung, Đào nhân, Hồng hoa thì thành bài thuốc Bổ dương hoàn ngũ thang có tác dụng tiêu ứ thông lạc; Nếu phối hợp với Miết giáp, Địa cốt bì thì thành thuốc Hoàng kỳ miết giáp tán có tác dụng thanh hư nhiệt. Qua đó ta có thể thấy việc phối hợp các vị thuốc trong một bài thuốc có liên quan mật thiết đến tác dụng cũng như là chủ trị nhất là thay đổi các vị thuốc chủ yếu thì tác dụng chữa bệnh của bài thuốc ấy cũng biến đổi.

Thay đổi định lượng các vị thuốc

Nếu định lượng các vị thuốc trong bài thuốc đông y biến đổi lớn thì tác dụng chính cũng biến đổi theo. Như bài Chỉ truật thang và bài Chỉ truật hoàn gồm 2 vị thuốc đó là Chỉ thực và Bạch truật. Nhưng vị thuốc Chỉ thực ở bài trước định lượng gấp đôi vị thuốc Bạch truật nên lấy tiêu tích đạo trệ làm chủ; bài sau thì vị Bạch truật gấp đôi vị Chỉ thực nên lấy kiện tỳ hòa trung làm chủ. Bài trước nguyên chữa đầy dưới vùng tim có thủy ẩm, bây giờ có người dùng để chữa sa dạ dày cho rằng Chỉ thực với lượng lớn mới hiệu quả; bài sau thường dùng để kiện tỳ hòa trung, trợ tiêu hóa. Qua đó ta thấy, vị thuốc giống nhau nhưng liều lượng khác nhau thì tác dụng chủ thứ của bài thuốc cũng đổi khác, phạm vi thích ứng cũng khác nhau.

Thay thế vị thuốc:

Sau đây bác sĩ giảng viên trường Cao Đẳng Dược Sài Gòn chỉ ra đầu tiên phải nắm vững nguyên tắc thay đổi cách phối hợp các vị thuốc trong một bài thuốc khi chữa bệnh có thể phối hợp chữa bệnh và ý nghĩa bài thuốc mà không dùng tất thảy các vị thuốc nhất là những vị thuốc quý hiếm, có thể dùng vị thuốc có dược tính tương tự thay thế mà không ảnh hưởng đến tác dụng chữa bệnh. Ví dụ 3 vị Hoàng liên, Hoàng cầm, Hoàng bá tác dụng của nó có khác nhau nhưng đều là vị khổ hàn, đều dùng thanh nhiệt tả hỏa, táo thấp, cho nên có thể dùng vị này thay thế vị kia. Chỉ thực và Chỉ xác, tác dụng của nó nhanh chậm khác nhau, Nhân sâm và Đảng sâm tuy mạnh yếu khác nhau nhưng có thể dùng thay thế nhau khi chữa bệnh. Hiện nay khi chữa bệnh người ta thường dùng sừng trâu thay Tê giác, sơn dương giác thay Linh dương giác, Trân châu mẫu thay cho vị thuốc Thạch quyết minh v.v… không làm ảnh hưởng mấy đến hiệu quả trị bệnh. Nhưng cần chú ý khi dùng vị khác thay thế thì định lượng cần thay đổi, vị nào nhẹ thì tăng, vị nào trọng thì giảm như dùng Đẳng sâm thay Nhân sâm khi dùng lượng gấp đôi, dùng Chỉ thực để thay cho Chỉ xác, lượng nên giảm bớt.

#