Xuyên Tiêu – Vị thuốc quý trong y học cổ truyền

Xuyên Tiêu, một loại thảo dược quý, từ lâu đã được biết đến trong y học cổ truyền với nhiều công dụng hữu ích. Loại cây này thường được sử dụng để hỗ trợ điều trị các bệnh như uốn ván, viêm da, rắn cắn và các chứng đau nhức như đau lưng, nhức mỏi khớp xương, phong thấp, tê bại. Ngoài ra, Xuyên Tiêu còn có tác dụng giảm đau răng hiệu quả, là vị thuốc không thể thiếu trong nhiều bài thuốc dân gian. Hãy cùng tôi tìm hiểu sâu về loại cây này để khám phá những giá trị y học vượt trội mà nó mang lại!

Đặc điểm chung của cây Xuyên Tiêu

Tên gọi khác: Hoàng lực, cây Trưng, Sưng.

Tên khoa học: Zanthoxylum nitidum (họ Cam – Rutaceae).

Mô tả thực vật

Theo Dược sĩ CKI Nguyễn Quốc Trung – giảng viên Cao đẳng Dược cho biết, Xuyên Tiêu là cây nhỏ dạng bụi, cao 1-2m, thường leo. Thân cây màu nâu, có gai ngắn cong, nhánh non màu đỏ nhạt. Rễ cây to, nhiều nhánh, vỏ ngoài màu vàng đục, bên trong vàng lưu huỳnh.

Lá kép lông chim lẻ, mọc so le, dài 18-25cm, với 2-3 đôi lá chét hình trứng, mép khía răng mỏng. Mặt trên lá màu lục sẫm, mặt dưới nhạt hơn, gân lá có gai.

Hoa mọc thành chùm hoặc xim ở nách lá, cánh hoa xanh vàng, dài khoảng 3mm.

Quả hình ô, nhăn nheo như giấy da, mỗi ô chứa một hạt đen bóng, cứng, nhiều dầu.

Cây ra hoa từ tháng 3-5 và kết quả từ tháng 9-11.

Hình ảnh cá bộ phận của cây Xuyên tiêu

Phân bố, Thu hái và Chế biến

Phân bố: Xuyên tiêu thường mọc ở ven rừng, núi đất và núi đá, phổ biến trong các khu rừng thưa của vùng trung du và miền núi. Cây phân bố rộng rãi ở nhiều tỉnh thành Việt Nam như Tp. Hồ Chí Minh, Khánh Hoà, Đà Nẵng, Hà Nội, Nghệ An, Sơn La, Lai Châu… Cây cũng có mặt ở các quốc gia như Ôxtrâylia, Niu Ghinê, Trung Quốc và Đài Loan.

Thu hái: Quả Xuyên tiêu được thu hái khi chín vào mùa thu, thường vào tháng 5-6. Sau khi hái, quả được phơi khô và có mùi thơm đặc trưng, vị đắng và nóng.

Chế biến: Theo Trung y, Xuyên tiêu được sao qua, sau đó giã để lấy vỏ ngoài, bỏ vỏ trong. Ở Việt Nam, quả được sao cho ướt mặt và có mùi thơm là có thể sử dụng.

Bảo quản Xuyên tiêu ở nơi khô ráo, thoáng mát. chống mọt.

Bộ phận sử dụng

Bộ phận sử dụng làm thuốc của cây Xuyên tiêu chủ yếu là vỏ quả.

Quả có vỏ ngoài màu nâu hồng, khô và thơm, trong chứa hạt đen. Quả chưa mở mắt không nên sử dụng.

Ngoài quả, các bộ phận khác của cây như: rễ, vỏ thân và cành lá cũng được dùng làm thuốc.

Rễ có thể thu hái quanh năm, rửa sạch, thái nhỏ và phơi khô.

Quả có thể hái khi xanh hoặc chín, sau đó phơi hoặc sấy khô và sao qua đến khi có mùi thơm.

Hình ảnh vỏ quả của cây Xuyên tiêu

Thành phần hóa học

 Xuyên tiêu chứa nhiều thành phần hóa học phong phú với các cấu trúc khác nhau.

Các nghiên cứu từ năm 1959 của nhóm nghiên cứu Hồng Kông phát hiện vỏ rễ chứa các chất Alcaloid nitidin, flavon và glucosid Diosmin. Hạt Xuyên tiêu chứa khoảng 1% tinh dầu, chủ yếu gồm các thành phần geranial (12.14%), neral (10.95%), linalol (6.84%), và limonen (44%).Bộ phận cây Xuyên tiêu

Tác dụng – Công dụng

* Theo y học cổ truyền

Xuyên tiêu có vị cay, tính ôn và có độc, tác động vào 3 kinh Phế, Thận và Tỳ.

Các tác dụng chủ yếu của Xuyên tiêu bao gồm:

• Tán hàn, trục thấp, ôn trung, trợ hoả, hành thuỷ, giải độc, sát trùng.
• Chữa đau bụng do hàn, thổ tả, tẩy giun.
• Trị thấp, kiện Vị.

Công dụng của các bộ phận

• Rễ: Vị đắng, cay, tính hơi ấm, có tác dụng giải độc, tiêu thũng, tán ứ chỉ thống, khu phong hoạt lạc.
• Quả: Vị đắng, cay, tính ấm, mùi thơm, có tác dụng trục giun đũa, trợ hoả, ôn trung, trừ thấp, tán hàn.

Trong y học dân gian Xuyên tiêu được người dân nhiều quốc gia sử dụng như:

– Vỏ rễ cây Xuyên tiêu có thể sử dụng tươi hoặc khô, tán thành bột để đắp lên vùng da bị viêm, mủ hoặc vết thương do rắn cắn. Nước sắc hoặc rượu ngâm từ vỏ rễ có thể dùng làm thuốc ngậm chữa sâu răng. Quả Xuyên tiêu giúp chữa chảy máu tử cung, sốt rét, tê thấp, đau lưng, đau răng, rắn cắn, giun đũa, ho, viêm họng, sổ mũi, đau bụng, nôn mửa và ỉa chảy, dùng 3-5g/ngày dưới dạng thuốc sắc hoặc bột.

– Tại Vân Nam (Trung Quốc), cành lá, rễ và vỏ thân được dùng trị cảm mạo, rắn cắn, đau thần kinh, sưng họng, đau dạ dày, đau răng, đau lưng, phong thấp, sưng do đòn ngã. Lá cây có thể dùng làm gia vị trong món ăn như canh chua, hoặc đắp ngoài để giảm đau và sưng tấy do chấn thương. Nước nấu từ lá cũng có tác dụng tốt khi tắm.

– Ngoài ra, rễ cây Xuyên tiêu còn được dùng trong dân gian với tê hoàng lực hay huỳnh lực để chữa sốt, ra mồ hôi, sốt rét kinh niên, và tê thấp, liều dùng từ 4-8g/ngày dưới dạng thuốc sắc hoặc ngâm rượu.

Theo y học hiện đại

– Chống viêm: Chiết xuất ethanol từ rễ Xuyên tiêu ức chế viêm, giảm tính thấm thành mạch và ức chế TNF-α, IL-8 trong huyết thanh chuột bị viêm loét đại tràng.

– Giảm đau: Chiết xuất ethanol từ rễ Xuyên tiêu tăng ngưỡng đau và giảm phản ứng đau do axit axetic.

– Cầm máu: Xuyên tiêu có hoạt tính cầm máu tốt, làm giảm thời gian đông máu.

– Kháng khuẩn: Chiết xuất Xuyên tiêu có khả năng kháng các vi khuẩn như Staphylococcus aureus, E. coli, MRSA, với hiệu quả kháng khuẩn cao nhất.

– Kháng virus: ức chế HBV, có tiềm năng điều trị các bệnh viêm gan B.

– Chống oxy hóa: Chiết xuất Xuyên tiêu có tác dụng mạnh mẽ trong việc dọn gốc tự do và ức chế sản xuất malondialdehyde.

– Chống ung thư: Xuyên tiêu có tác dụng chống ung thư dạ dày, cổ tử cung, và gan.

– Chống loét dạ dày: giúp giảm chỉ số loét dạ dày do rượu, căng thẳng, và thắt môn vị.

– Chống loét miệng: Thuốc sắc và bột Xuyên tiêu giúp làm giảm triệu chứng loét miệng ở chuột.

– Bảo vệ gan: Chiết xuất nước Xuyên tiêu bảo vệ gan khỏi tổn thương do hóa chất, làm giảm các chỉ số tổn thương gan.

Ngoài ra, các sản phẩm như kem đánh răng và nước súc miệng từ Xuyên tiêu được bán rộng rãi, giúp giảm đau răng, làm sạch miệng và cải thiện sức khỏe răng miệng.

Bài thuốc từ cây, rễ Xuyên tiêu

Điều trị phong thấp, khớp xương sưng đau

Xuyên tiêu, Dây Đau Xương, Cốt Khí Củ, Phòng kỷ, Ngưu Tất, Tỳ giải, Cẩu Tích. Dùng 12g mỗi loại thuốc đem Sắc uống.

Điều trị thổ tả hoặc cảm lạnh đau bụng

Xuyên tiêu, Bán hạ chế, Can khương, và Phụ tử chế. Sắc uống mỗi loại 6g

Xuyên tiêu ngâm rượu chữa đau răng hoặc sâu răng:

Ngâm rượu quả xuyên tiêu và dùng để súc miệng.

Chữa đau răng, sưng lợi

Dùng các vị thuốc: Bạch chỉ 4g, Tế tân 4g, Cao lương khương 4g, Tất bát 4g, Xuyên tiêu 4g, Hương phụ 4g, Phòng phong 4g. Sao ròn, tán thành bột và xát thuốc vào chỗ đau.

Điều trị rắn cắn:

Dùng bột phối hợp Xuyên tiêu, hạt Hồng bì, và rễ Đu Đủ, rắc lên vết cắn.

Ấm bụng, chữa tức ngực, đau bụng do lạnh, nôn mửa, không ăn được:

Dùng Xuyên tiêu, gừng khô, đảng sâm sắc lấy nước uống, bỏ bã, thêm kẹo mạch nha hòa vào, uống lúc còn ấm.

Dùng ngoài da, chữa ngứa, eczema:

Dùng Xuyên tiêu, khổ sâm, địa phu tử, phèn chua (mỗi vị bằng nhau), đun nước để rửa.

Những lưu ý khi sử dụng

– Người âm hư, hoả vượng, huyết áp cao, đại tiện táo không nên dùng Xuyên tiêu.

– Hạt Xuyên tiêu (tiêu mục) có vị đắng, tính lạnh, tác dụng lợi niệu, tiêu thũng, chữa phù thũng (ít dùng), liều lượng từ 4 – 40g nhưng cần thận trọng.

– Tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi dùng Xuyên tiêu, không tự ý sử dụng khi không có chuyên môn.

Kết luận: Giảng viên Trường Cao đẳng Dược Hà Nội cho hay, Cây Xuyên tiêu là một vị thuốc quý trong y học cổ truyền, với nhiều công dụng chữa bệnh hiệu quả như giảm đau, chống viêm, cầm máu, kháng khuẩn và kháng virus. Các bộ phận của cây, đặc biệt là rễ và quả, đều có tác dụng chữa trị các chứng bệnh như đau bụng, cảm lạnh, rắn cắn, và các vấn đề tiêu hóa. Tuy nhiên, khi sử dụng, cần tham khảo ý kiến bác sĩ và tuân thủ đúng liều lượng để đảm bảo an toàn, tránh các tác dụng phụ không mong muốn. Việc bảo quản đúng cách và sử dụng đúng phương pháp cũng là yếu tố quan trọng để phát huy tối đa hiệu quả của cây Xuyên tiêu./.

DsCKI. Nguyễn Quốc Trung