Cập nhật hướng dẫn sử dụng thuốc bởi các Thầy Thuốc
Ngũ vị tử, với tên gọi khác như ngũ mai tử hay huyền cập, là một vị thuốc quý trong Y Học Cổ Truyền, ngày càng được biết đến và ứng dụng rộng rãi. Dược liệu này chính là quả chín đã được thu hái và chế biến khô (phơi hoặc sấy) từ cây ngũ vị (tên khoa học: Schisandra sinensis Baill.), thuộc họ Ngũ vị tử (Schisandraceae).
Nhận diện cây ngũ vị tử
Cây ngũ vị tử có những đặc điểm thực vật dễ nhận dạng sau:
– Dạng cây: Dây leo, kích thước lớn, chiều dài thường từ 5 đến 7 mét, đôi khi có thể vươn dài hơn.
– Thân cây: Màu nâu xám, bề mặt có nhiều nốt sần.
– Lá: Mọc so le dọc thân, hình trứng, gốc lá thuôn hẹp, đầu nhọn. Mép lá có các khía nhỏ. Mặt trên lá màu sẫm và nhẵn, mặt dưới có lông ngắn dọc theo gân lá khi còn non.
– Hoa: Thuộc loại hoa đơn tính, khác gốc. Cánh hoa (6-9 cánh) có màu vàng trắng và tỏa ra mùi thơm đặc trưng.
– Quả: Hình cầu, đường kính khoảng 5-7mm. Khi chín, quả có màu đỏ sẫm và mọc thành từng chùm.
– Mùa hoa và quả: Hoa thường nở vào khoảng tháng 5 đến tháng 7, quả chín vào khoảng tháng 8 đến tháng 9.
Công dụng đa chiều của ngũ vị tử
Ngũ vị tử nổi bật với nhiều tác dụng đã được ghi nhận cả trong y học hiện đại và Y Học Cổ Truyền.
– Bảo vệ gan: Hoạt chất lignan trong ngũ vị tử có khả năng bảo vệ tế bào gan, kháng khuẩn, phục hồi chức năng gan, giảm nồng độ men gan ALT, và tăng cường chức năng giải độc của gan thông qua việc kích thích cytochrom P450 và tăng hoạt động tiểu thể gan. Đặc biệt hữu ích cho người viêm gan mạn tính với các triệu chứng như men gan cao, tổn thương gan, mệt mỏi, đổ mồ hôi trộm, mất ngủ.
– Điều hòa huyết áp: Ngũ vị tử có khả năng điều chỉnh huyết áp, giúp hạ huyết áp ở người cao huyết áp và nâng huyết áp ở người tuần hoàn kém.
– Hỗ trợ hô hấp: Giúp điều chỉnh hệ hô hấp, có tác dụng long đờm và giảm ho.
– Tác động lên hệ thần kinh: Có tính an thần, giảm đau, cải thiện giấc ngủ (điều trị mất ngủ, ngủ không sâu giấc), và kích thích phản xạ có điều kiện của não bộ.
– Tăng cường hệ miễn dịch: Củng cố hệ miễn dịch, chống lại sự phát triển của một số vi khuẩn (thương hàn, kiết lị, tả, tụ cầu vàng, phó thương hàn, viêm phổi, mủ xanh), kháng virus và có tiềm năng ức chế tế bào ung thư.
Ứng dụng theo Y học cổ truyền
Trong Y Học Cổ Truyền, ngũ vị tử có vị chua, tính ấm và được sử dụng trong các trường hợp:
– Ho kéo dài.
– Mộng tinh, di tinh, hoạt tinh.
– Đái dầm, tiểu nhiều (niệu tần).
– Tiêu chảy mạn tính.
– Tự hãn (ra mồ hôi ban ngày), đạo hãn (ra mồ hôi trộm).
– Tân dịch hao tổn gây háo khát.
– Mạch hư.
– Nội nhiệt, tiêu khát (khát nhiều uống nhiều).
– Đánh trống ngực và mất ngủ.
Các phương thức sử dụng ngũ vị tử
Ngũ vị tử được sử dụng đa dạng trong các bài thuốc và chế biến hàng ngày.
– Bài thuốc trị ra nhiều mồ hôi, mồ hôi trộm: Kết hợp ngũ vị tử với bá tử nhân, bán hạ khúc, đại táo, mẫu lệ, nhân sâm, ma hoàng căn, bạch truật.
– Bài thuốc trị thận dương hư, hoạt tinh: Sắc ngũ vị tử cùng tang phiêu tiêu, long cốt, phụ tử.
– Bài thuốc trị miệng khô, khát nước: Sắc ngũ vị tử với đảng sâm và mạch môn.
– Bài thuốc cho bệnh viêm gan mạn tính: Dùng ngũ vị tử rang khô tán bột uống với nước sôi hoặc nước cơm.
– Rượu nhân sâm ngũ vị tử: Dùng cho người suy nhược thần kinh, hồi hộp, mất ngủ, kết hợp ngũ vị tử với nhân sâm và câu kỷ tử ngâm rượu.
– Tim lợn hầm ngũ vị tử: Dùng cho người rối loạn thần kinh thực vật, rối loạn nhịp tim, mất ngủ, thở nhanh, vã mồ hôi.
– Ngũ vị tử hồ đào tán: Dùng trị di mộng tinh ở nam giới, kết hợp ngũ vị tử và nhân hồ đào tán mịn.
Lưu ý quan trọng khi sử dụng
Mặc dù có nhiều lợi ích, các thầy thuốc Đông y cũng có lưu ý việc sử dụng ngũ vị tử cần thận trọng trong một số trường hợp:
– Phụ nữ mang thai: Không nên dùng do có thể gây co bóp tử cung, dẫn đến sảy thai.
– Người có biểu tà thực nhiệt: Không nên dùng khi đang có các triệu chứng sốt, ho do ngoại cảm.
– Bệnh nhân động kinh: Có thể làm tăng nguy cơ co giật.
– Người viêm loét dạ dày tá tràng, trào ngược dạ dày thực quản: Có thể làm tăng tiết acid dạ dày.
– Tương tác thuốc: Thận trọng khi dùng cùng tacrolimus, warfarin và các thuốc chuyển hóa qua cytochrom P450.
– Viêm phế quản cấp tính: Có thể gây ho và sốt.
– Đang điều trị bằng các phương pháp khác: Cần tham khảo ý kiến bác sĩ để tránh tương tác không mong muốn.
– Tác dụng phụ: Một số người có thể gặp dị ứng, phát ban, ợ hơi, ợ chua.
– Liều dùng: Tránh dùng quá liều (trên 10-15g/kg) để ngăn ngừa ngộ độc.
Để đảm bảo an toàn và hiệu quả, người dùng nên tìm mua ngũ vị tử tại các cơ sở Y Học Cổ Truyền uy tín hoặc bệnh viện chuyên khoa và tuân theo hướng dẫn của thầy thuốc.
